Personal beliefs as determinants of efficiency in the helping proffessions
Streszczenie: Założeniem dyskursu jest próba wskazania przekonań osobistych jednostki dotyczących własnych kompetencji lub ich braku w odniesieniu do wykonywanej pracy jako determinantu skuteczności w zawodach pomocowych. Wyjaśnienia terminologiczne pojęć przekonania, kompetencje, wypalenie zawodowe, emocje zostały osadzone w kontekście psychologicznym, pedagogicznym i socjologicznym. Poruszane zagadnienia dotyczą problematyki o znaczeniu społecznym ze względu na rolę kształcenia/edukacji we współczesnej wymagającej rzeczywistości nowoczesnego państwa. Przedmiotem rozważań jest skierowanie uwagi czytelnika na tę formę kształcenia/doskonalenia, która pozwala wyzwolić w sobie gotowość do zmiany, odwagę tworzenia, odwagę bycia kreatywnym, co nie jest zadaniem prostym szczególnie dla pracowników socjalnych.
Słowa kluczowe: zawody pomocowe, przekonania, kompetencje interpersonalne, wypalenie zawodowe, emocje, edukacja, kształcenie

Abstract: The assumption under the discourse is an attempt to indicate personal beliefs of an individual concerning own competencies or their lack with regard to the work performed as a determinant of efficiency in helping professions. The explanation of notions: beliefs, competencies, occupational burn-out, emotions have been rooted in psychological, pedagogical and sociological context. The matters touched upon pertain to issues of social importance owing to the role of education in the contemporary, demanding reality of a modern state. The subject matter of considerations is to draw attention of the reader to this form of education/development, which enables to trigger the readiness to change in oneself, the courage to create, be creative, which is not an easy task, especially for social workers.
Keywords: helping professions, beliefs, interpersonal competencies, occupational burn-out, emotions, education

Rozum czy serce, jak zarządzać własnymi emocjami ? - odwieczne pytanie każdego człowieka podejmującego wysiłek radzenia sobie w sytuacji trudnej. Można powiedzieć stresującej, jaką jest pełnienie określonej roli społecznej. Osoby pracujące w zawodach społecznych o charakterze pomocowym często traktują swoją profesję bardziej jako misję niż zawód. Podczas wywołującej silne emocje konfrontacji z rzeczywistością społeczną , w obliczu sytuacji trudnych, którym należy sprostać samodzielnie siła przekonań co do pełnionej roli zawodowej może wzrosnąć ulegając usztywnieniu. Zdaniem Heleny Sęk, osoby pracujące w zawodach społecznych „mogą – między innymi wskutek sztywnych i zhierarchizowanych przekonań, opatrzonych na dodatek dużym kwantyfikatorem – być nie dość racjonalne i refleksyjne. Każdy człowiek posiada indywidualny system przekonań, który wpływa na jego życie i postępowanie. Za jego sprawą podejmuje decyzje, ma określone nastawienie do świata i samoocenę. Przekonania to sądy o porządku świata, innych ludziach, o sobie, o tym co jest ważne w życiu, jak wyjaśniane są przyczyny i skutki zjawisk w świecie i w życiu człowieka, jaki jest ich sens, czyli generalizując - jest to własna filozofia życia. Można ogólnie powiedzieć, że przekonania będące podstawą osobowości człowieka, kierują jego działaniem, emocjami i percepcją, określając jakość i poziom jego życia. Są ogólnym spojrzeniem na świat i na nas samych (J.C.Raudner, s.31). Z badań przeprowadzonych nad przekonaniami i ich rolą wyłania się wniosek, iż: „są one swoistą soczewką, przez którą patrzymy na świat, staramy się go zrozumieć i ocenić, planować przyszłość, wyznaczać ważne cele, (…) przekonania są jednym z najważniejszych czynników kształtujących życie jednostek” (A.Cisłak, s.13) .Wiedza, uczucia i doświadczenie to trzy składniki tworzące strukturę wewnętrzną przekonań. Wszystkie te elementy wzajemnie się przenikają. Przekonania związane są z wiedzą, bez której niemożliwa jest ocena zjawisk będących ich przedmiotem. Przekonaniom i procesowi ich powstawania towarzyszą też uczucia.

Ze stosunku przekonań do rzeczywistości społecznej wyciągamy wniosek o ich prawdziwości lub fałszywości i stąd przekonania dzielimy na racjonalne, stanowiące najlepszą podstawę do harmonijnego rozwoju osobowości i irracjonalne (T.Szaciło, s.72). Prawdę lub fałsz w przekonaniach możemy odkryć jedynie przez odniesienie ich do rzeczywistości. Subiektywnie jednak człowiek swoje przekonania traktuje jako prawdziwe i słuszne. Zwłaszcza wśród osób o niskiej samoakceptacji mogą wystąpić irracjonalne, skrajne przekonania takie jak m.in. „trzeba być lubianym i szanowanym przez wszystkich”, „powinno się być maksymalnie kompetentnym we wszystkich sferach działalności”, „lepiej jest unikać trudności niż zmierzyć się z nimi” itp. Sęk H., s.91), które zmniejszają szansę osiągnięcia przez nich sukcesu. Te nieracjonalne przekonania zawodowe mogą doprowadzić do wypalenia zawodowego.

Reprezentantów zawodów pomocowych może charakteryzować stosunkowo wysoki perfekcjonizm, niska autonomia, niska tolerancja dla odmienności, nieakceptowanie dwuznaczności i zasad prawdopodobieństwa” (Sęk, 2000, s. 90). Każda epoka charakteryzowała się odmiennym rozumieniem pracy człowieka, która stała się przedmiotem refleksji historiograficznej i antropologicznej. Współcześnie wskazuje się na pracę jako na szczególny rodzaj życiowej aktywności człowieka, mający wpływ na jego osobowość. Odgrywa ona coraz większą rolą w życiu człowieka współczesnego, gdyż czerpie on z niej poczucie sensu swojej egzystencji. Jeżeli praca jest wykonywana w sprzyjających warunkach, dobrze zorganizowana, oceniana i wynagradzana, zgodna z zainteresowaniami i możliwościami człowieka wpływa pozytywnie na jego samopoczucie i kondycje psychofizyczną. Jest źródłem satysfakcji i samorealizacji, Praca nużąca, nieciekawa, źle zorganizowana, niedoceniana, nie tylko nie zaspokaja potrzeb i aspiracji, ale z czasem może stać się przyczyną stresów i napięć obniżających poczucie jakości życia. Efektem tego mogą być zaburzenia zdrowia psychicznego i fizycznego. Patologiczne skutki pracy mogą przybierać różne stopnie natężenia, począwszy od obciążenia psychicznego, aż po wypalenie zawodowe. Można postawić pytanie – czy przekonania mogą mieć wpływ na skuteczność w określonym zawodzie czy obszarze działania ?

W odniesieniu do problematyki skuteczności w zawodach pomocowych ze względu na przedmiot niniejszego artykułu interesować będą mnie przekonania osobiste jednostki dotyczące własnych kompetencji lub ich braku w odniesieniu do wykonywanej pracy. Osoby przekonane o zmienności natury ludzkiej preferują standardy ukierunkowane na rozwój kompetencji, czemu sprzyja typowa dla nich wysoka samoocena prawdopodobieństwa sukcesu i niezbyt silne przeżywanie porażek. Osoby przekonane o stałości natury ludzkiej stawiają zaś sobie cele związane z unikaniem niepowodzeń, czemu sprzyja typowa dla nich niska samoocena prawdopodobieństwa sukcesu i skłonność do silnego przeżywania porażek ( A.Cisłak, s.81). Odnoszone sukcesy zawodowe podwyższają oczekiwania dotyczące własnych kompetencji. Sporadyczne trudności pokonywane dzięki zdecydowanemu działaniu wzmacniają wytrwałość - osoba nabiera przekonania, że przez wysiłek można je pokonać. Wiara w siebie i we własne możliwości to przekonanie o poczuciu własnej skuteczności i osiągnięciu określonego celu. Warunkiem utwierdzenia się w przekonaniu o własnej skuteczności działania jest umożliwienie pracownikowi swobody wyboru własnego postępowania w pracy oraz przekazywanie informacji o stopniowym przybliżaniu się do ostatecznego wyniku. Przy niskim poczuciu kompetencji człowiek wskutek niepowodzenia traci poczucie wyzwania, czuje się zagrożony i powstaje u niego przekonanie o niemożliwości skutecznego radzenia sobie z trudnościami w życiu zawodowym (Sęk H. s.86). Obniżenie motywacji do działania jest spowodowane przekonaniem, że podejmowane działania są nieefektywne. Takie przekonania o braku wystarczających zasobów, aby pokonać trudności w środowisku pracy wiążą się bezpośrednio z samooceną. To właśnie niska samoocena leży często u podłoża podatności na stres, a co za tym idzie lęku przed niepowodzeniem. Ten zniekształcony styl myślenia ma postać negatywnych przekonań, które wpływają niekorzystnie na emocje i zachowania człowieka. Ludzie uważają się za niekompetentnych ponieważ w przyszłości kilka razy ponieśli porażkę. Tak więc przekonania oparte są często na błędnej interpretacji przeszłych wydarzeń i związanych z nimi doświadczeń.

Osoby pracujące w zawodach społecznych o charakterze pomocowym wciąż powinny poddawać się samoocenie i prowadzić wewnętrzny monolog, którego rezultatem jest gotowość do zmian. Związane jest to z poszukiwaniem sposobu działania w zmieniającej się rzeczywistości społecznej. Zmiana jest nieuchronną konsekwencją egzystencji każdego człowieka, jednakże dążenie do ich wprowadzania to występowanie dwóch przeciwstawnych tendencji -akceptacji i oporu. Reakcja oporu wobec zmiany jest normalnym i nieodzownym elementem zachowania, nieraz nawet bardzo wskazanym. Można powiedzieć, że kreatywny pracownik socjalny staje w sytuacji, która wymaga od niego określonego sposobu zachowania, reakcji, co jest możliwe tylko przy wewnętrznym przyzwoleniu na zmianę. Pozytywne nastawienie osób znaczących w zespole pracowniczym , tworzony twórczy klimat prowadzi do podejmowania działań innowacyjnych. Chodzi o to, aby nikt nie był sam na tej drodze i mógł odczuwać wewnętrzną akceptację. Można postawić hipotezę, że to właśnie osoby o kreatywnym stylu działań zawodowych znacząco wpływają na atmosferę i klimat w zespole pracowniczym. Z jednej i drugiej strony musi jednak istnieć relacja zależności oparta na partnerstwie.

Samoocena jest regulatorem wszelkich działań, a w szczególności działań o charakterze twórczym. Działań, które w rezultacie powinny prowadzić do zmiany. Zmiana to gotowość, to twórcza postawa wobec pracy zawodowej , to rezygnacja ze znudzenia obecnym „zawieszeniem” w bezsilności wobec sukcesu. Gotowość do zmiany można z pełnym przekonaniem nazwać „odwagą bycia kreatywnym w rzeczywistości społecznej” . Jak znaleźć w sobie odwagę? Gdzie szukać słów mędrca w samotnej wyprawie po „księgach wiedzy”? Odpowiedzi należy poszukać w kształceniu i doskonaleniu pracowników w zawodach społecznych o charakterze pomocowym dla praktyki. Przecież dzisiaj nie wystarczy „być”, trzeba jeszcze wiele „zrobić”. Najlepiej zacząć od siebie, od zbudowania fundamentu własnej wartości. To nie przepisy, deklaracje czy programy potrafią zawrzeć w sobie prawdę. Stanowią one wzorzec, a prawdą jest człowiek- umiejący poznać samego siebie przez dążenie do nowych celów, umiejący znaleźć w sobie odwagę, która nie pozostanie wyłącznie twórczą superwizją, a przełoży się na jego działania.

Amerykański psycholog Martin Seligman wraz ze swoim uczniem Stevenem Maierem (Sędek G., s.51) zapoczątkował w latach 60 - tych badania nad zjawiskiem wyuczonej bezradności. Brak oczekiwania własnej skuteczności równa się uczuciu bezradności, a bezradność prowadzi do bezczynności (R.Dilts, s.25). Poczucie bezradności jest rodzajem wewnętrznego sądu o swojej sytuacji w świecie, może pojawiać się nie tylko z powodu braku możliwości działania i kontrolowania biegu zdarzeń, ale także w związku z naszą subiektywną oceną tych możliwości. Interpretacja sytuacji zależy od samooceny aktualnie przeżywanego nastroju i ogólnego nastawienia do świata. Poczucie bezradności prowadzi do zakłóceń w podejmowaniu decyzji, negatywnie rzutując na sferę motywacji i pogarszając działanie (R. Cibor, s.91). Przyczyną wypalenia zawodowego jest również bezradność wobec własnej sytuacji zawodowej, bierność wobec napotykanych trudności oraz brak umiejętności brania odpowiedzialności za swoje działanie. Osoby narażone na popadnięcie w wyuczoną bezradność w obszarze pracy zawodowej to zdecydowanie najszersza kategoria. Wyuczona bezradność to pojęcie nierozerwalnie związane z teorią Juliana B. Rottera i jego koncepcją umiejscowienia poczucia kontroli nad wzmocnieniami. Przyjęty termin 'poczucie kontroli' jest niezbyt trafny, gdyż chodzi tu nie o „poczucie”, ale świadome przekonanie i nie o „kontrolę”, ale o sterowanie (Kozielecki J., s.293). Poczucie kontroli to przekonanie, że zachodzi związek między działaniem, a występowaniem pewnych zdarzeń np. sukcesu lub niepowodzenia. Umiejscowieniem kontroli (locus of control) nazywamy system przekonań dotyczący tego, od czego zależą wyniki działania jednostki (Maciuszek J., s.2). J. Rotter zauważył, iż ludzie posiadają odmienne sposoby interpretowania zdarzeń.

Osoby z wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli są przekonani, że ich powodzenia i porażki w pracy zależą przede wszystkim od nich samych, od ich kompetencji, inteligencji i sumiennego wykonywania zadań. Charakteryzuje ich wyższa samoocena
i samoakceptacja. Mają oni duże aspiracje i silną motywację osiągnięć, stąd lepiej pracują odnosząc większe sukcesy w karierze zawodowej. Są sprawniejsze w poszukiwaniu informacji potrzebnych do rozwiązania sytuacji trudnych i problemowych o wiele lepiej radząc sobie z negatywnymi skutkami stresu (Kozielecki J., s.293). Osoby z wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli stają się bardziej odporne na wpływ społeczny, swoje działania opierają na własnych umiejętnościach, porażki nie przypisują losowi, lecz poprzez optymistyczny styl wyjaśniania niepowodzeń jako warunku sukcesu w pracy zawodowej i w życiu osobistym dążą do rozwiązywania problemów. Zupełnie inne podejście do pracy zawodowej mają ludzie o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli. Łatwiej ulegają presji i są bardziej wrażliwi na krytykę, szybciej poddają się rezygnacji. Są przekonani, iż zdarzenia życia codziennego są rezultatem zbiegu okoliczności, przypadku, działania innych ludzi i nie podlegają ich kontroli.

Zwróćmy jeszcze uwagę na znaczenie posiadanych przekonań dotyczących innych ludzi dla realizacji działań z zakresu fachowej pomocy. W tym celu odwołam się tutaj do eksperymentu dotyczącego stosunku nauczyciela do uczniów (Aronson E. i in.1997; Skarżyńska K.1981). Opisany tu mechanizm samospełniającego się proroctwa może prowadzić do głównych symptomów wypalenia zawodowego. Jeżeli w systemie przekonań nauczyciela o innych dominują zgeneralizowane negatywne sądy na temat uczniów, z którymi pracuje, typu: 'mam wyjątkowo trudną młodzież', 'oni wszyscy są niezdolni', to - zgodnie z omówionym mechanizmem - będzie on znajdywał potwierdzenie tych przekonań. W rezultacie doświadczy takich symptomów wypalenia zawodowego, jak: obniżenie motywacji i zaangażowania w pracę oraz idący z tym w parze brak satysfakcji z wykonywania swojego zawodu. Na tym polega mechanizm samospełniającego się proroctwa - to, czego człowiek spodziewa się po innych ludziach wpływa (często nieświadomie) na to, jak się wobec nich zachowuje, a jego zachowanie z kolei wpływa odpowiednio na reakcje ludzi i w ten sposób znajduje on potwierdzenie swoich przekonań o tych ludziach.

Bardzo ważną rolę w procesie „stawania się” odgrywają również czynniki zewnętrzne; środowisko pracy, organizacje itd. Jakże często czynniki te mogą pozbawić człowieka wszelkich możliwości twórczych. Onieśmielenie, brak wiary we własne siły, lęk przed oceną zabijają inicjatywę skłaniając raczej do słuchania. Przezwyciężeniem tego stanu, a inaczej tego stanu wzmocnieniem dla pracowników socjalnych jest dążenie do mistrzostwa w komunikacji interpersonalnej. Mistrzostwa, które pozwala w swobodny sposób dążyć do samookreślenia się i formułowania ideału swojej osoby. Można zatem przyjąć, że budzenie przekonania o własnej skuteczności działań można rozwijać poprzez uczestnictwo w treningach z komunikacji interpersonalnej i formach doskonalenia. To nie tylko czynniki wspomagające samorealizację, ale jest to również spotkanie z drugim człowiekiem. Będąc z nim w dialogu uczymy się wzajemnie sztuki podejmowania coraz bardziej ambitnych zadań. Kontakty z innymi ludźmi odgrywają w autokreacji szczególną rolę. Przedmiotem rozważań niniejszego artykułu nie jest jednak przytaczanie narzędzi badawczych, procedur, metod czy technik, lecz skierowanie uwagi czytelnika na tę formę kształcenia/doskonalenia, która pozwala wyzwolić w sobie odwagę tworzenia, odwagę bycia kreatywnym, co nie jest zadaniem prostym szczególnie dla pracowników socjalnych, którzy…wykonują swoje zadania zawodowe w korelacji z funkcjami pracy społecznej, to znaczy w ramach specyficznych aktywności pomocy społecznej klientom-jednostkom, grupom, społecznościom- przy rozwiązywaniu ich problemów (Machalova M., s.10). Maria Machalova w swojej pozycji pt. Droga do komunikacji interpersonalnej w zawodach pomagających podejmuje problematykę komunikacji interpersonalnej jako elementu kompetencji zawodowych w zawodach pomagających. Zagadnienie szczególnie ważne w promowaniu działań na rzecz budowania kompetencji do podejmowania dialogu z Innymi, jak również ze względu na znaczenie kształcenia/edukacji we współczesnej wymagającej rzeczywistości nowoczesnego państwa. Komunikacyjny charakter pracy jest działaniem podlegającym imperatywom racjonalności komunikacyjnej, odwołującej się do etyki i logiki dialogu (Kwaśnica R., s.11). W działaniu komunikacyjnym celem jest intencja wzajemnego porozumienia. Dlatego też tak ważnym jest wewnętrzne przekonanie, że „podjęcie aktywnego wysiłku jest bardzo wyraźnie sprzężone z krytycznym uświadomieniem sobie stopnia zaawansowania własnych różnych kompetencji oraz osobistych potrzeb w tym zakresie, jak również własnej potrzeby wykraczania ponad konwencjonalny „przepis” przyjętej roli” (Żechowska B., s.56) A.Sajkiewicz przyjmuje, że kompetencje obejmują wiedzę wykorzystywaną w pracy, doświadczenie, zdolności i predyspozycje do współdziałania w osiąganiu celów firmy, umiejętności profesjonalnych działań, etyczne wartości kulturowe (Sajkiewicz A., s. 46). Takie definicyjne ujęcie pojęcia kompetencji szczególnie odnieść należy do nabywania kompetencji studentów w trakcie studiów, szczególnie kierunków pedagogicznych i pracy socjalnej. Absolwent musi być przygotowany do dokonywania obiektywnej oceny źródła zmiany, jak i własnych wobec niej powinności. Można powiedzieć, że staje w sytuacji, która wymaga od niego określonego sposobu zachowania, reakcji, co jest możliwe tylko przy wewnętrznym przyzwoleniu na zmiany. Dlatego też, najważniejszym i nadrzędnym zadaniem edukacji jest zapewnienie jej uczestnikom kompetencji, czyli umiejętności złożonych wyższego rzędu. Szczególnie priorytetowe i wartościowe kompetencje to: samodzielność, aktywność, przygotowanie do życia w demokratycznym społeczeństwie, skoncentrowanie się na własnej przyszłości w rozwoju. Wiedza spełnia funkcje regulacyjne, staje się narzędziem działania. Sprzyjając procesom rozumienia, stymuluje człowieka do działań o charakterze twórczym. Jednym z warunków do podejmowania takich działań jest wiedza o samym sobie. Wiedza ta odzwierciedla się w określonym poziomie samooceny tworzonego przez człowieka „obrazu samego siebie”. Dokonuje się on na podstawie ciągłego poszukiwania, uświadamiania sobie braków i osiągnięć, własnych możliwości i ograniczeń. To kształtowanie kompetencji interpretacyjnej opartej na wiedzy o otaczającym nas świecie i wiedzy o samym sobie. Rozwijanie umiejętności rozumienia, interpretacji oraz samo refleksji, która prowadzi do namysłu nad samym sobą , buduje przekonanie o wewnętrznym poczuciu umiejscowienia kontroli.

Jak już wcześniej zostało zaznaczone przekonaniom i procesowi ich powstawania towarzyszą też uczucia oraz emocje. Są one ważnym składnikiem umiejętności zgodnego współżycia w społeczeństwie. Dlatego też ważnym elementem w kształceniu przyszłych pedagogów i pracowników socjalnych jest rozwijanie kompetencji emocjonalno-społecznych, jak również umiejętności zarządzania emocjami. Można założyć, że sukces zawodowy zależy od świadomości emocjonalnej i regulacji emocji. Doświadczanie pozytywnych emocji wzmacnia nastawienie prospołeczne, co ściśle wiąże się z optymistycznym wzorcem przekonań. Empatia podnosi również kompetencję moralną, której podstawą jest autorefleksja nad moralną zasadnością własnych zachowań. Należy tu podkreślić nowatorski model ludzkiej emocjonalności Richarda Davidsona (R. Davidson 2014, s.18).Wyróżnił sześć stylów emocjonalnych; odporność, nastawienie, intuicję społeczną, wrażliwość na kontekst, samoświadomość i odwagę sugerując, że kora przedczołowa jest odpowiedzialna za emocje. Słusznym wydaje się wprowadzenie do programu studiów przedmiotu opartego na teorii R.Davidsona szczególnie w odniesieniu do kształtowania przekonań w duchu zjawiska samospełniającego się proroctwa, wyuczonej bezradności jak również wzorców przekonań o własnej skuteczności działania.

Zarówno cechy indywidualne człowieka takie jak wysokie ambicje i oczekiwania od siebie, perfekcjonizm, wysoka samoocena i pewność siebie jak i jego system przekonań, a zwłaszcza takie elementy jak optymistyczny styl wyjaśniania niepowodzeń, wewnętrzne umiejscowienie kontroli, pozytywny obraz samospełniającego się proroctwa mają ogromny wpływ na skuteczność pedagogów, pracowników socjalnych w zawodach pomocowych. Proces ten może zostać uruchomiony, ale także wzmocniony poprzez namysł na obrazem samego siebie, wpływu na innych, racjonalne przekonania i oczekiwania zawodowe. Rozważania w niniejszym artykule pozwolę sobie zakończyć zasłyszaną, krótką sentencją: „Kiedyś strach zapukał do drzwi. Otworzyła odwaga i okazało się, że za drzwiami nie ma nikogo'.

Autor: dr Lucyna Skorecka
Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie
Wydział Nauk Społeczno-Pedagogicznych w Katowicach
Literatura
1. Aronson E., Wilson T., Akert R., Psychologia społeczna. Serce i rozum, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1997
2. Cisłak A., Henne K., Skarżyńska K., Przekonania w życiu jednostek, grup, społeczności, Warszawa 2009
3. Dilts R., Smith S., Hallbom T., Przekonania, Ścieżki do zdrowia i dobrobycia, Wydawnictwo METAmorfoza, Wrocław 2005
4. Gajdzica Z., Rembierz M.(red.), Bezradność. Interdyscyplinarne studium zjawiska
w kontekście zmiany społecznej i edukacyjnej. Wydawnictwo UŚ, Katowice 2005
5. Kozielecki J., Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1986
6. Kwaśnica R., ; Wprowadzenie do myślenia o wspomaganiu nauczycieli
w rozwoju, Oficyna Nauczycielska, Wrocław 1994
7. Machalova M.: Droga do komunikacji interpersonalnej w zawodach pomagających, Gorlice 2013,
8. Moczydłowska J., Poziom poczucia kontroli jako psychologiczna determinanta funkcjonowania w środowisku pracy [w:] Zarządzanie i Edukacja nr 4-5, Kraków1998
9. Raudner J. C., Myśli. Emocje. Przekonania, International Institute for NLP & MORE, Kraków 1998
10. Sajkiewicz A., Kompetencje menedżerów w organizacji uczącej się, Difin, Warszawa 2008
11. Sędek G., Kofta M., W poszukiwaniu uniwersalnych wyznaczników zjawiska wyuczonej bezradności: przegląd klasycznych wyników eksperymentalnych i test empiryczny koncepcji egotystycznej [w:] Psychologia aktywności: zaangażowanie, sprawstwo, bezradność, red. Kofta M., Poznań 1993
12. Sęk H.(red.) Uwarunkowania i mechanizmy wypalenia zawodowego w modelu społecznej psychologii poznawczej. W: Sęk, H. (red.) Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004
13. Skarżyńska K.; Spostrzeganie ludzi, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1981
14. Szaciło T.; O istocie o podstawach przekonań, , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1966
15. Żechowska B.; O twórczym rozwoju nauczycieli. Refleksji kilka. [W]
S. Juszczyk (red): Twórczy rozwój nauczyciela. Impuls, Kraków 1996